Trochę historii

Wojskowe Obozy Internowania w dokumentach Wojskowej Służby Wewnętrznej

Szef Zarządu Wojskowej Służby Wewnętrznej Warszawskiego Okręgu Wojskowego pułkownik Jerzy Markuszewski 8.11.1982 roku raportował do Dowódcy Warszawskiego Okręgu Wojskowego – „Melduje Obywatelu Generale, że w dniach 5-6.11.82r. odbyło się wcielenie rezerwistów oraz poborowych – organizatorów podziemia i opozycji politycznej – do wytypowanych jednostek WOW. Wręczanie tym osobom kart powołania w WKU na terenie WOW przyjmowane było przez nich z dużym niezadowoleniem i dezaprobatą oraz krytycznymi uwagami i komentarzami z ich strony na temat wcielenia do służby wojskowej. Odnotowane podczas wręczania kart wcielenia w WKU wypowiedzi, komentarze i opinie tych osób sprowadzały się miedzy innymi do następujących stwierdzeń:

• wciela się nas do wojska, celem uniemożliwienia uczestnictwa w planowanych w najbliższych dniach akcjach strajkowych i protestacyjnych;
• jest to jeszcze jeden rodzaj internowania i izolowania działaczy „Solidarności”, np. wcieleni z WKU Białystok wypowiadali się, iż przez wojsko zostali potraktowani jako ekstrema „Solidarności”, a powołuje ich się nie dlatego, że zachodzi taka konieczność, lecz po to, aby w zakładach pracy bez ich udziału tworzyć nowe związki zawodowe. Nadmieniano także, iż władze bojąc się w najbliższym czasie strajków i akcji protestacyjnych, powołują ich do wojska po to, aby nie inspirowali społeczeństwa do takich zajść. Podobne wypowiedzi i komentarze odnotowano także w innych WKU.

W dalszej części raportu pułkownik Jerzy Markuszewski analizuje, jak załogi zakładów pracy, z których pochodzili wcieleni rezerwiści i poborowi oceniają ten fakt. Na terenie Krakowa -„… stwierdza się jednoznacznie, że przyczyną wcielenia tych osób do wojska jest ich aktywna działalność w „Solidarności” i próba zneutralizowania ich działań w związku z 10.11.1982r. i 13.11.1982r. Mówi się również, że listy tych osób dostarczyła Służba Bezpieczeństwa, Komisarze Wojskowi i dyrektorzy poszczególnych zakładów. Podobne wypowiedzi odnotowano w zakładach na terenie Rzeszowa. Z oceny SB KWMO Kraków wynika, że działanie to wywołało pozytywny skutek, ponieważ wiele osób – aktywnych działaczy „Solidarności” usiłujących podejmować nielegalną działalność, obawia się również powołania do służby wojskowej.” Takie same wypowiedzi napływały z zakładów pracy z Kielc, Lublina i Białegostoku. Na ternie ochranianym przez Zarząd Wojskowej Służby Wewnętrznej Warszawskiego Okręgu Wojskowego zorganizowano kompanie:

• w 2 Batalionie Inżynieryjnym WOWewn. Czerwonym Borze, jak czytamy w raporcie – „Z wstępnych ustaleń wynika, że spośród wcielonych – 26 było internowanych, 20 – karanych sądownie, 9 – administracyjnie, 52 – posiada wykształcenie podstawowe, 126 – zawodowe, 126 – średnie oraz 62 wyższe.”
• w 1 Brygadzie Artylerii Armat w Węgorzewie – „… na ogólną liczbę 100 planowanych do wcielenia, zgłosiło się 84. Dotychczas nie zgłosiło się 16. Przyczyny ich nie zgłoszenia wyjaśnia jednostka ze stosownymi WKU. Wśród wcielonych jest 13- tu karanych sądownie i 15 – tu administracyjnie. Wstępnie ustalono, że 43 osoby były aktywnymi działaczami „Solidarności”, natomiast 4 – KPN.”,[40]
• do 40 Pułku Artylerii Jarosławiu – na planowanych do wcielenia 89 poborowych zgłosiło sie 80, wśród wcielonych jest 50-ciu członków „Solidarności”,
• natomiast w 5 Pułku Artylerii Chełmie – na planowanych do wcielenia 90 poborowych zgłosiło sie 81, w trakcie prowadzenia rozmów 44 poborowych ujawniło swoją przynależność do „Solidarności” i jeden do NZS.[41]

Zastępca Szefa Zarządu Wojskowej Służby Wewnętrznej Śląskiego Okręgu Wojskowego pułkownik Stanisław Torepko – dokonał 27.11.1982 roku oceny organizacyjnej i efektywności kontrwywiadowczego rozpoznania przez organa Wojskowej Służby Wewnętrznej Śląskiego Okręgu Wojskowego utworzonych w dniach 5-6.11.1982 roku kompanii rezerwistów.[42] Na podstawie zarządzenia Szefa Sztabu Generalnego Wojska Polskiego generała broni Floriana Siwickiego Nr 0141/Mob. z 26.10.1982 r. w sprawie powołania określonej grupy poborowych do odbycia zasadniczej służby wojskowej oraz żołnierzy rezerwy na ćwiczenia wojskowe. W Śląskim Okręgu Wojskowym utworzono 4 kompanie rezerwistów „… rekrutujących się spośród osób prezentujących naganne postawy polityczne, oddziaływujących destrukcyjnie na załogi w miejscach pracy. Wymienieni do pododdziałów tych wcieleni zostali w dniach 5-6.XI.1982r.”[43]

Łącznie do kompanii Śląskiego Okręgu Wojskowego przy 1BSap. w Brzegu, 4 BSap. w Gorzowie Wielkopolskim, 6 ppont w Głogowie, 10 batalionie pontonowym w Rawiczu wcielono 345 rezerwistów, zamieszkujących na terenie 10 województw. Z oceny organizacji wynika – „Na wcielonych rezerwistów organa służby bezpieczeństwa nadesłały notatki obrazujące postawę polityczną każdego z nich. W oparciu o te dane oraz podjęte inne ustalenia operacyjne przez organy WSW SOW stwierdzono, że w środowisku tym znajdują się:

• działacze b. NSZZ „Solidarność” szczebla komisji zakładowych – 69, oraz szczebla zarządów regionalnych – 3;
• b. członkowie i sympatycy KOR – 6, a KPN -6.

W ani jednym przypadku nie przekazano ze strony SB organom WSW SOW osobowych źródeł informacji rekrutujących się z wcielonych na przeszkolenie rezerwistów. Nie przekazano też ani jednej informacji wskazującej na to, że dany rezerwista rozpracowywany (był) jako figurant w ramach sprawy operacyjnej bądź materiałów wstępnych. W w/w notatkach nie wskazano osób, na które należy zwrócić szczególną uwagę podczas ich pobytu w wojsku bądź sugestie co do perspektywicznych celów operacyjnych względem danego rezerwisty. Okoliczności te spowodowały, że oficerowie KW nie mogli w pierwszym etapie po powstaniu w/w pododdziałów skupić uwagi na wyselekcjonowanych już wcześniej rezerwistach. Ogólnie otrzymane notatki z organów SB nie przedstawiają większej wartości w planowaniu zamierzeń operacyjnych wobec wcielonych rezerwistów. Są dość lakoniczne. /np. notatka z KWMO Kaliszu, dot. ob. Jana GAWINECKIEGO, pracownika KZKS „Winiary”/ zam. w Kaliszu brzmi: „Wymieniony zaangażowany jest w podziemną działalność. Kolportuje ulotki w tym również na terenie zakładu pracy”/.[44]

Jak wynika z oceny pułkownika Stanisława Torebko, w celu rozpracowania operacyjnego organy WSW SOW wykorzystywały przede wszystkim TW i OZ spośród kadry dowódczej. Oficerowie KW aktywnie brali udział w typowaniu kadry zawodowej i służby zasadniczej, planowanych do służby w Wojskowych Obozach Internowania. W efekcie pododdziałami tymi dowodziła kadra o wysokich walorach politycznych, sumienna, charakteryzującą się pryncypialnością w działaniu oraz pozytywnie ustosunkowana do organów WSW, co zapewniało właściwy i bieżący dopływ informacji o sytuacji wśród umieszczonych w obozach rezerwistów i poborowych. Informacje przekazywane przez współpracowników wywodzących się spośród kadry dowódczej świadczyły, że nie mają oni możliwości głębszego rozpoznania umieszczonych w WOI. W pierwszych dniach służby wystąpiły przypadki zbiorowej niesubordynacji i prób akcji protestacyjnych:

• w dniu 5-6.11. żołnierze kompanii rezerwy 1 BSap. i 6 ppont. podczas dziennika TV odwracali się plecami od odbiorników telewizyjnych, wygłaszali złośliwe uwagi, poddawali w wątpliwość obowiązek oglądania DTV;
• dn. 10.11.82r. żołnierze k. rez. 6 ppont odmówili spożycia śniadania. Podczas przejazdu samochodami do rejonu zajęć jeden z żołnierzy rozpostarł przed sobą transparent z napisem „Solidarność” /wykonany w tym pododdziale/. Część żołnierzy wznosiło ręce z palcami ułożonymi w kształcie litery „V”

W pododdziałach tok służby został oparty na planach szkolenia przewidujących „… duże obciążenie obowiązkami służbowymi oraz zapewnienie wypełnienia porządku dnia zajęciami KO, pogadankami itp./od godzin rannych do capstrzyku/”. Przedsięwzięciach realizowanych przez kadrę dowódczą i organy ścigania „… rozmowy ostrzegawcze, pogadanki prowadzone m.in. przez oficerów pionu KW, dochodzeniowego, prewencji, Sądu SOW …” oraz wzmożonego nadzoru służbowego w pododdziałach.

Starszy oficer Oddziału II Zarządu III Szefostwa WSW podpułkownik T. Chaber w dniach 25-27.11.1982 roku przeprowadził kontrolę kontrwywiadowczą w 9 Pomorskim Pułku Pontonowym w Chełmnie w batalionie utworzonym z rezerwistów „…byłych ekstremalnych działaczy „Solidarności”.[48] W ustaleniach wizytacyjnych stwierdził -„Współpraca ze Służbą Bezpieczeństwa KW odnośnych do miejsca zamieszkania rezerwistów w zasadzie idzie jednokierunkowo. Oficer KW usiłuje od nich zdobyć wiele informacji o żołnierzach przez nich wytypowanych do przeszkolenia. Odnosi się wrażenie, iż SB pozbyła się na określony czas ludzi niewygodnych i to im w zupełności wystarcza.”[49] Podpułkownik T. Chaber w ustaleniach pokontrolnych potwierdza stosowanie cenzury korespondencji jak i PL (podsłuchu lokalu) w izbach żołnierskich.

Starszy oficer Oddziału III Zarządu III Szefostwa WSW kapitan Lesław Nowaczyk dokonał w dniach 5-26.11.1982 roku kontroli zabezpieczenia kontrwywiadowczego 68 i 28 pcz 20 DPanc, gdzie zostali wcieleni rezerwiści działacze NSZZ „Solidarność”.[50] W sporządzonej ocenie podkreślił, iż oficerowie KW pozyskują informacje za pomocą osobowych źródeł informacji, dobranej kadry dowódczej, współpracy z SB, podsłuchu izb żołnierskich i kontroli korespondencji. Stwierdził – „Aktualnie sytuacja w rozpoznawanych pododdziałach nie stwarza kontrwywiadowczego zagrożenia. Odbywający w tych kompaniach służbę żołnierze rezerwy pogodzili się z tym faktem i nie stwarzają swoim zachowaniem problemów natury dyscyplinarnej jak i politycznej. Nie jest to jednak wynik oddziaływania na nich aparatu partyjno-politycznego a jedynie świadomość zagrożenia jakie niesie za sobą naruszenie dyscypliny wojskowej.”[51] Kapitan Lesław Nowaczyk zalecił potrzebę kontroli odwiedzin poprzez źródła operacyjne i podsłuch pomieszczenia, w którym odbywają się odwiedziny.

Starszy oficer Oddziału I Zarządu III Szefostwa WSW podpułkownik Ryszard Wojtaś dokonał oceny stanu pracy rozpoznawczej w pododdziałach 36 pz, 83 pplot i 19 bsap utworzonych z rezerwistów o wrogich postawach politycznych. Kontrole przeprowadził w dniach 25-26.11.1982 roku w Wydziale WSW 8 DZ w Koszalinie.[52] Pododdział 5 kompani pułku zmechanizowanego w Trzebiatowie liczył 3 plutony, 2 plutony stacjonowały w 83 pułku przeciwlotniczym w Koszalinie, a 1 pluton w 19 batalionie saperów w Unieściu. Kontrolujący napisał – „Współdziałanie z SB ograniczyło się dotychczas do zbierania informacji operacyjnych na poszczególnych żołnierzy rezerwy, wcielonych do tych pododdziałów. Jednakże w przeważającej mierze są to płytkie charakterystyki niejednokrotnie ograniczające się do podania informacji w formie: aktywista organizator strajku lub akcji protestacyjnej, kolportował ulotki itp. Brak natomiast danych co do cech osobowych i ewentualnych możliwości wykorzystania w charakterze źródła informacji tych osób, w poważny sposób utrudnia oficerom KW organizację pracy rozpoznawczej w tych środowiskach.”[53] Praca kontrwywiadowcza oparta była na osobowych źródłach informacji wywodzących się z kadry pododdziałów, podsłuchu izb żołnierskich w 36 pz i 83 pplot. Z przyczyn technicznych nie został zamontowany podsłuch w 19 bsap w Unieściu. Podsumowując kontrolę kontrwywiadowczą podpułkownik Ryszard Wojtaś stwierdził:

• okresowe wcielenie do WP traktują jako swoistą formę internowania,
• mogą podejmować próby nawiązania kontaktów z klerem bądź przedstawicielami podziemnych struktur byłej „Solidarności”,
• dotychczas nie podejmują prób wrogiego oddziaływania na środowisko wojskowe w obawie przed konsekwencjami wynikającymi z zaostrzonych rygorów stanu wojennego …

Ocenę sytuacji operacyjnej i stanu pracy KW w pododdziałach żołnierzy rezerwy powołanych na ćwiczenia w listopadzie 1982 roku przeprowadził Zarząd WSW Pomorskiego OW. Pułkownik Marian Wichrzyński w ocenie z 25.11.1982 roku pisał, iż zorganizowano 9 kompanii żołnierzy w liczbie 594 podoficerów i szeregowych rezerwy spośród organizatorów i przywódców wrogich akcji.[55]

Pododdziały zorganizowano w:

• 9 ppont Chełmno Pomorskie – 5 kompanii 303 podoficerów i szeregowych rezerwy,
• 36 pz w Trzebiatów – 1 kompania 64 podoficerów i szeregowych rezerwy,
• 19 bsap w Unieście – 1 pluton 30 podoficerów i szeregowych rezerwy,
• 83 pplot w Koszalin – 2 plutony 40 podoficerów i rezerwistów,
• 28 pcz w Czarne 1 kompania 80 podoficerów i szeregowych rezerwy,
• 68 pcz w Budowo – 1 kompania 77 podoficerów i szeregowych rezerwy.

Batalion rezerwy 9 ppont w Chełmnie od 8 listopada 1982 roku zakwaterowany był na zgrupowaniu polowym nad Wisłą. Pozostałe pododdziały umieszczono na terenie jednostek. Oceniono, iż wcieleni do WOI zachowują się zdecydowanie niechętnie. Powołanie do WP traktują jako swoistą formę internowania zainspirowanego przez organa SB.[56] W ocenie wskazano, iż „Swoją odrębność w środowisku wojskowym oraz solidarność z opozycją manifestują poprzez próby podejmowania zachowań niepożądanych. Np. w dniu 10.11.br. na znak „… solidaryzowania się z robotnikami…” oraz dla uczczenia drugiej rocznicy zarejestrowania „Solidarności”, niektórzy rezerwiści w 9 ppot, 68 pcz, 19 bsap nie spożyli posiłku. Na drzwiach klubu żołnierskiego, a następnie na świetlicy 9 ppont umieszczone zostało hasło „Solidarność jest i będzie”. Na ścianie budynku 68 pcz, w którym zakwaterowani są rezerwiści, wymalowany został znak Polski walczącej. Tam też na izbie żołnierskiej usiłowano zawiesić drewniany krzyż.”[57] Zanotowano próby przestrajania radioodbiorników znajdujących się w świetlicach 28 pcz w Czarnem i 19 bsap w Unieściu i wysłuchiwania audycji RWE. Umieszczeni w WOI wysuwali żądania zezwolenia wyjścia do kościoła, wysyłali listy do rodzin poza cenzurą. Z chwilą podjęcia decyzji utworzeniu obozów dla organizatorów i przywódców wrogich akcji podjęto współpracę z SB i WSzW w celu typowania kandydatów do WOI oraz wyznaczania kadry dowódczej. Z wytypowaną kadrą zostały przeprowadzone szkolenia przez oficerów kontrwywiadu. Źródłom operacyjnym udzielono instruktażu i postawiono stosowne zadania. Charakterystyki osobowe żołnierzy rezerwy i poborowych uzyskano od Służby Bezpieczeństwa. W pięciu salach żołnierskich i izbie przyjęć 9 ppont w Chełmnie Pomorskim zainstalowano podsłuch. Podsłuch wykorzystywany również w 36 pz w Trzebiatowie i 28 pcz w Czarnem. Prowadzona była współpraca z Wojewódzkim Urzędem Cenzury w Toruniu i Koszalinie, w celu ujawnienia prób kontaktów korespondencyjnych umieszczonych w WOI z otoczeniem i nie dopuszczenie do przekazywania tą drogą informacji między nimi, a ośrodkami opozycji politycznej.[58]